روایتی از نوروز و آیین‌های تاریخی در حرم امام‌رضا(ع)
سکینه تاجی- فاطمه شوشتری| برای ایرانیان حضور در مکان‌های مقدس در لحظه تحویل سال از اهمیتی ویژه برخوردار است، چراکه معتقدند شروع سال نو در مکانی مقدس می‌تواند مقدمه شروع سالی نکو و پربرکت برایشان باشد.
حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) نیز یکی از مکان‌هایی است که از سده‌های گذشته تا امروز میعادگاه مشتاقان است؛ مشتاقانی که خودشان را به آنجا می‌رسانند تا سال نو را با تنفس در فضای ملکوتی این آستان آغاز کنند. با نگاهی به تاریخ درمی‌یابیم که مراسم نوروز هم‌پای بسیاری از اعیاد مذهبی مهم مثل عید قربان، غدیر، فطر و زادروز پیامبر (ص) و ائمه‌اطهار (ع) در آستان مقدس حضرت‌رضا (ع) برگزار می‌شده است.
اقداماتی که برای برپایی مجالس جشن انجام می‌شد، هریک حکایتی خواندنی دارد. اسنادی که درباره چگونگی برگزاری جشن‌ها و تدارکات و سازوکار آن‌ها در آرشیو آستان‌قدس‌رضوی موجود است، نشان‌دهنده اهمیت نوروز در حرم‌مطهر است.
با نگاهی به همین اسناد و نشستن پای صحبت تاریخ‌پژوهان مرکزاسناد آستان‌قدس‌رضوی، روایتی از نوروز در این حرم‌مطهر تهیه کردیم که همه گویای یک جمله‌اند: سال نکو از برکت جای نکو.
قدیمی‌ترین سند نوروزی حرم
مجموعه‌ای ارزشمند شامل بیش از هزار صفحه سند مکتوب با موضوع نوروز در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود که مربوط به دوره‌های صفویه تا عصر کنونی است. هرکدام از این اسناد در کنار ارزش تاریخی‌شان بیانگر اهمیت و شکوه نوروز در این مکان مقدس هستند.
کارشناس تالار محققان مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی برای ما از محتوای این اسناد می‌گوید: قدیمی‌ترین سند موجود با موضوع نوروز مربوط به اواخر دوره شاه‌عباس اول صفوی و سال ۱۰۳۷ قمری است که در آن به اهدای خلعت نوروزی اشاره شده است.
ازجمله موضوعاتی که در بقیه اسناد از آن‌ها یاد می‌شود، دستورالعمل‌های اداری به کارکنان برای تنظیف و تهیه تدارکات برگزاری مراسم تحویل سال، هزینه‌های آستان‌قدس برای اهدای لباس متبرک به مقامات دولتی، پرداخت انعام و خلعت به کارکنان آستان‌قدس، چراغانی‌کردن صحن‌ها و پذیرایی‌کردن از سران و شخصیت‌ها در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) به‌مناسبت عید نوروز است.
کاظم جهانگیری از اینکه خلعت‌ها چه جنسی داشتند، اظهار بی‌اطلاعی می‌کند و اضافه می‌کند: اهدای خلعت هم‌زمان با نوروز سال‌به‌سال در حرم‌مطهر افزایش پیدا کرده است. هزینه تهیه آن را هم خود آستانه برعهده می‌گرفت؛ مثلا در دوره صفویه در سندی مبلغ ۲ تومان و ۴ دینار برای تهیه خلعتی نوروز در حرم‌مطهر قید شده است. البته در آن دوران به همه خادمان حرم خلعتی نمی‌دادند، بلکه این لباس‌های نو و شکیل به صاحب‌منصبان آستانه تعلق می‌گرفت.
بستن قرارداد‌ها با آغاز نوروز
اهمیت نوروز در قرارداد‌های حرم مطهر هم مشهود است. آن‌طور که الهه محبوب سرپرست بخش اسناد آستان قدس رضوی از دل اسناد بیرون کشیده اهمیت دادن به نوروز به اندازه‌ای بوده که حتی دفاتر مالی آستان قدس هم‌زمان با این ایام تنظیم و تدوین می‌شده است.
طبق تحقیقات او در سند‌هایی از دوره صفویه و دوره‌های بعد از آن این موضوع در کنار دادن خلعتی. بخشیدن انعام و بستن قرارداد‌های اجاره دیده می‌شود که اهمیت این ایام را نشان می‌دهد.
وقتی با چراغ روغنی حرم نورباران می‌شد
حتی در دورانی که خبری از آب لوله‌کشی و برق نبود، برای اینکه حرم‌مطهر در ایام نوروز زیباتر به‌نظر بیاید، متولیان بازهم بر تنظیف و چراغانی آن برای شب عید تأکید داشتند.
طبق توضیحات جهانگیری، سند‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد به‌شکل قابل‌توجهی هزینه تهیه روغن چراغ زیاد شده است. توضیحات این سند‌ها هم مبنی بر پرنورشدن حرم‌مطهر در شب عید است. به‌عنوان نمونه، سندی به سال ۱۳۱۹ قمری نشان می‌دهد نصیرالملک متولی‌باشی آستان‌قدس، به نصیرالتولیه تحویل‌دار کل، دستور داده است وجوه نقدی و روغن چراغ به دربان‌باشی برای چراغانی صحن‌های قدیم و جدید بدهد.
هم‌زمانی نوروز و ماه رمضان چطور می‌گذشت؟
بعد از حدود چهار دهه دوباره نوروز و ماه رمضان امسال هم‌زمان شده است. این هم‌زمانی را جهانگیری در اسناد دوره صفویه و قاجار هم دیده است و می‌گوید: در دوره شاه‌سلطان‌حسین صفوی به سال ۱۱۱۰ قمری، هفدهم ماه رمضان با آغاز نوروز مصادف شده است.
در سندی با اشاره به همین موضوع، دستور طبخ‌نشدن غذا داده شده است. این موضوع در اسناد دوره قاجار هم دیده می‌شود، با این تفاوت که در سند آن قید شده است غذای افطاری و سحری برای توزیع در کارخانه خدام و زوار طبخ شود.
طبق آنچه او در اسناد دیده است، در ایامی که نوروز و ماه رمضان هم‌زمان نیستند، هم تنوع غذایی در مهمان‌سرای حضرت در نوروز بیشتر می‌شده و هم تعداد مجموعه‌های پذیرایی زیاد می‌شده است: به‌عنوان نمونه در سندی به سال ۱۱۶۲ قمری (دوره افشاریه) از «اخراجات شیلان نوروز» گفته شده است که فراوانی گوشت در آن دیده می‌شود.
تکاندن فرش‌های حرم قبل از نوروز
در زمینه تنظیف، بیشتر سند‌ها درباره جارو‌کشی نوشته‌اند، اما رئیس اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی سند‌هایی از نخستین روزنامه‌های ایران بیرون کشیده است که به تکاندن فرش‌ها خلاصه می‌شود.
ابراهیم حافظی می‌گوید: در نوشته‌ای به سال ۱۲۷۱قمری گفته شده است به‌طور معمول چند روز مانده به عید سلطانی، فرش‌های حرم‌مقدسه را خادمان بیرون آورده گردوخاک تکانده و دوباره به حرم مقدسه برمی‌گرداندند. همچنین در روزنامه دیگری که در ۲۰ربیع‌الاول۱۲۹۴ چاپ شده است، نوشته‌ها نشان می‌دهد به‌مناسبت عید نوروز از اول شب تا چهار ساعت از شب گذشته، حرم را چراغانی کرده‌اند.
هم‌اکنون نیز در آستانه سال نو، هرسال مراسم غبارروبی و گلاب‌افشانی ضریح مطهر توسط رهبر معظم انقلاب انجام می‌شود و چراغانی‌ها و نورافشانی‌های مخصوص شب عید هم‌زمان با مراسم پرشکوه تحویل سال در حرم‌مطهر انجام می‌شود.
جشن نوروز با چراغانی صحن و نقاره‌زنی
حشمت کفیلی از نقاره‌زنی به‌عنوان آیینی که تا امروز نیز در حرم‌مطهر رایج است، می‌گوید: این آیین پیشینه طولانی دارد و در دوره اسلامی همچنان حفظ شده است؛ علاوه بر اینکه هر بامداد با طلوع و هر شامگاه با غروب آفتاب نقاره نواخته می‌شود.
نقاره‌زنی در اصل به آگاهی عموم رساندن واقعه‌ای مهم بوده و انجام آن در زمان تحویل سال و جشن نوروز نشان‌دهنده اهمیت این واقعه است و به‌جز ایامی که نوروز مقارن با عزاداری، شهادت و وفات معصومان (ع) بوده است، همیشه نقاره بلافاصله پس از تحویل سال نواخته می‌شود.
طبق گفته‌های او، سند‌هایی که نشان‌دهنده انعام‌دادن به کارکنان نقاره در شب عید است هم زیاد است که اسامی انعام‌بگیران نیز در آن‌ها آمده است.
وقفی برای عید و شادمانی
کفیلی با اشاره به اینکه حرم امام‌رضا (ع) از دیرباز پذیرای موقوفه‌های متعددی بوده است، از باب اهمیت نوروز برای واقفان چنین می‌گوید: سنت حسنه وقف با عنوان صدقه جاری با هدف به‌اشتراک‌گذاشتن و استفاده از منابع مادی در خدمت فعالیت‌های اجتماعی شکل گرفت تا حکمرانان و افراد خیر به‌تناسب اندیشه و توانشان به اقشار مختلف جامعه توجه کنند و در جهت رفع احتیاجات آن‌ها بکوشند.
جالب است که امیر محمدحسن‌خان طبسی، فرزند علیمردان‌خان عرب زنگویی که حاکم فردوس بود، در وقف‌نامه‌اش به تاریخ ۱۲۳۴قمری یکی از موارد وقفش را چنین بیان کرده است: «ملبوس و کفش فقرا در عید سعید نوروز به طریق نوروزی ۲تومان.» سند این وقف‌نامه در مرکز اسناد موجود است.
طبق گفته‌های او، در برخی اسناد به صورت‌مخارج تهیه لباس برای ایتام سادات در عید نوروز اشاره شده است. نمونه آن سندی به سال ۱۲۵۳ قمری است که فهرست رخت‌هایی که توسط وزیر جامه‌دار به اطفال سادات مکتب‌خانه در شب نوروز داده شده، آمده است.
هدیه و عیدی شاه در نوروز سلطانی
کفیلی در موضوع نوروز و حرم‌مطهر به سند‌های زیادی مبنی بر اهدای متبرکی حرم‌مطهر به رجال برخورد کرده است که در توضیح آن‌ها می‌گوید: در اسناد آستان‌قدس آمده که خلعت‌های سفارشی در حرم‌مطهر به‌عنوان لباس متبرک هم‌زمان با نوروز برای پادشاه و صاحب‌منصبان فرستاده می‌شده است. شاهان یا مسئولان آستانه در مراسمی هدایا و خلعت خود را به خدام و کارکنان یا شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی اهدا می‌کردند.
عیدی، هدایا و خلعت‌هایی که کارکنان می‌گرفته‌اند، شامل مواجب نقدی و مزایای دیگری مانند رخت و لباس بوده است. منصوبان و امرای کشوری وجوه نذر‌های داخل حرم را برای تبرک دریافت می‌کردند. خلعت نیز لباسی بوده است که پادشاهان و بزرگان به زیردستان می‌بخشیدند یا در انتصاب اشخاص به مقامات مملکتی با تشریفاتی به آنان پوشانده می‌شد.
در یکی از اسناد به هزینه‌های لباس تبرکی به‌مناسبت فرارسیدن عید نوروز برای مظفرالدین‌شاه و امین‌السلطان در سال ۱۳۰۲قمری اشاره شده است. طبق گفته‌های او، یکی‌دیگر از مراسمی که به‌طور معمول انجام می‌شده، جلوس امرا و منصوبان هنگام نوروز در حرم‌مطهررضوی بوده است.
در واقع مراسم تحویل سال همیشه با حضور امرای کشوری و لشکری برگزار می‌شده است، اما به‌جز این، در دیگر روز‌های نوروز هم امرای حکومتی در حرم حاضر می‌شده‌اند. سندی موجود است درباره مخارج و هزینه‌های جلوس رکن‌الدوله، حکمران خراسان و تولیت آستان‌قدس در دارالسعاده در روز عید سلطانی ۱۳۰۶ قمری.
حضور نوروزی رهبر معظم انقلاب در حرم
نوروز طبق اسناد از پانصد سال قبل تا همین امروز در حرم‌مطهر مهم بوده و بزرگ داشته می‌شده است. این سنت سال‌به‌سال در این مکان مقدس پررنگ شده است و امروز شاهد اتفاقات مبارک و خوب زیادی به‌مناسبت این ایام در این بارگاه منور هستیم. نمونه آن چراغانی ویژه حرم‌مطهر برای این ایام، تنظیف ویژه آن، نقاره‌زدن در لحظه تحویل سال، شست‌وشوی گلدسته و گنبد نورانی حضرت و... در کنار حضور میلیونی زائران در این بارگاه مطهر است.
علاوه بر این‌ها، سخنرانی رهبر معظم انقلاب به‌عنوان شخص اول سیاسی کشور از سال ۱۳۶۹ تا کنون هم‌زمان با فروردین (به جز سال‌های کرونا) برگزار می‌شود. این سخنرانی‌ها به منظور نام‌گذاری‌های سالانه و ترسیم چشم‌انداز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سال پیش‌رو نشان‌دهنده اهمیت این عید و آیین کهن است.
* این گزارش پنج‌شنبه ۲۴ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۴۱ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
تفاوت تشک‌ها از نگاه حلاج قدیمی خيابان عبادي 
داستان مشهد قدیم 